به گزارش خبرگزاری حوزه، حماسه بی نظیر مردم شهر مقدس قم در ۱۹ دی ماه ۱۳۵۶، یکی از نقاط عطف تاریخی است که در آن مردم شهرخون و قیام،ایثار، غیرت و شهادت طلبی خود را نسبت به ارزش‌های والای قرآن و عترت و حمایت از مرجعیت امام خمینی ره را به رخ رژیم پهلوی و حامیانش کشیدند.

ماجرا ازین قرار بود که شهادت حاج آقا مصطفی خمینی چند ماه قبل در آبان ماه در نجف اشرف به دست ساواک و همکاری رژیم بعث، مردم را مانند آتش زیر خاکستر مهیای قیام علنی نمود.

عامل اصلی هم، انتشار مقاله‌ای با عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» در روزنامه اطلاعات بود. این مقاله به مناسبت روز کشف حجاب و نزدیکی سالگرد انقلاب سفید در ۱۷ دی ۱۳۵۶ش به چاپ رسید.نام نویسنده احمد رشیدی مطلق بود که بسیاری از مورخین آن را مستعار دانسته‌اند.به‌گفته سر آنتونی پارسونز سفیر سابق انگلیس در ایران، با توجه به سلسله مراتب تصمیم‌گیری در حکومت پهلوی، تصمیم به نگارش و انتشار این مقاله از طرف شخص محمدرضا پهلوی یا ساواک (سازمان اطلاعات و امنیت کشور) یا هیئت دولت بوده است.

در واکنش به این مقاله جمعیتی از طلاب و روحانیون در قم به حرکت درآمدند و به درب منازل مراجع و علما مثل آیت‌الله گلپایگانی و آیت‌الله مرعشی مراجعه کردند تا کسب تکلیف کنند. در روز هفدهم، جمعیت چندان زیادی نبود، اما در روز هجدهم علاوه بر طلاب، اقشار دیگری نیز به این حرکت پیوستند. در روز نوزدهم، جمعیت بیشتر گسترش یافت و حرکت آرامی به‌سمت منازل مراجع ادامه یافت. اما ساواک برای ایجاد رعب و وحشت دستور تیراندازی و ضرب‌وشتم مردم را صادر کرد.

در این مقاله امام خمینی و مخالفانِ انقلاب سفید شاه، عوامل ارتجاع (مخالفت با تجدد جامعه و تمایل به اوضاع قدیمی) شمرده شده و ایشان مسئول خون‌های ریخته شده در واقعه پانزده خرداد معرفی شد. آنها امام راحل را مردی ماجراجو و بی‌اعتقاد، وابسته به مراکز استعماری، جاه‌طلب و دنبال کسب شهرت و سید هندی و خارجی نام بردند.

خبر به سرعت پیچید جمع زیادی از مردم شامل طلاب و بازاریان قم و نیز گروهی از بازاریان و دانشگاهیان در منزل آیت الله حسین نوری همدانی که در آن زمان یکی از مدرسان و مجتهدان قم بود، گرد هم آمده وبا سخنرانی ایشان به سمت چهارراه بیمارستان (چهارراه شهدای کنونی) حرکت کردند؛ شعارهای معترضان «مرگ بر حکومت یزیدی» و «درود بر خمینی» بود.ساواک برای ایجاد رعب و وحشت دستور تیراندازی و ضرب‌وشتم مردم را صادر کرد.بر اساس گزارش ساواک، شمار تظاهرکنندگان حدود ده هزار نفر بوده است.روزنامه اطلاعات در ۲۰ دی، تعداد کشته‌شدگان را شش تن و شمار زخمی‌ها را نُه تن گزارش کرد.البته در منابع غیررسمی، از«هفتاد تا سیصد» شهیدسخن گفته شده است.

پیامدهای مهم قیام ۱۹ دی

پیامد قیام نوزده دی این بود که رویارویی مردم با شاه را علنی کرد. پیش از این، انتقادات بیشتر به دولت و مجلس محدود می‌شد، اما پس از نوزده دی، شعار "مرگ بر شاه" به‌طور علنی مطرح شد. در گذشته، دانش‌آموزان به دلیل نوشتن انشایی انتقادی یا صحبت درباره مسائل سیاسی در همان سن ۱۳‌ـ۱۴سالگی دستگیر و شکنجه می‌شدند؛ اما اکنون دیگر ساواک قادر به سرکوب مردم نبود چون این بار اگر قرار بر دستگیری مردم بود باید میلیون ها نفر را دستگیر میکردند. شعارهای مرگ بر شاه و مرگ بر آمریکا در خیابان‌ها طنین‌انداز شد و جو ضد آمریکایی نیز افزایش یافت.

امام خمینی علاوه بر مبارزهٔ سخت و جانکاه با رژیم پهلوی، به مبارزه با مروجان جدایی دین از سیاست و مقدس‌مآبان درون حوزه نیز می‌پرداختند. از آغاز قیام ۱۵ خرداد ۴۲ این جریان رودرروی امام قرار گرفت و امام از همان تاریخ، مبارزه دوگانه‌ای را با رژیم و این جریان خطرناک آغاز نمودند. مبارزه با رژیم در ۲۲ بهمن ۵۷ پایان پذیرفت و نظام جمهوری اسلامی جایگزین رژیم پهلوی گردید اما مبارزه با جریان تحجر و مقدس‌مآب تا پایان عمر امام ادامه یافت.شدیدترین حمله افشاگرانه امام به این جریان به سوم اسفند سال ۱۳۶۷ باز می‌گردد. که در این روز پیام تاریخی ایشان خطاب به مراجع اسلام و روحانیون سراسر کشور (منشور روحانیت) در مورد استراتژی آینده انقلاب و حکومت اسلامی صادر شد. امام در این پیام بسیار مهم، ضمن افشای ماهیت و ضربه‌های این جریان بر پیکر اسلام، مسلمین و انقلاب اسلامی، تصریح نمودند که «پرونده تفکر این گروه همچنان باز است و شیوه مقدس‌مآبی و دین فروشی عوض شده است». و به طلاب هشدار دادند که «لحظه‌ای از فکر این مارهای خوشش خط و خالی کوتاهی نکنند».

از قیام ۱۵ خرداد به بعد این جریان در برابر انقلابیون قد علم کرد. نه تنها در برابر رژیم سکوت می‌کرد بلکه بر سر راه مبارزان بویژه امام (ره) سد ایجاد می کرد و با انواع تهمت‌ها و دروغ‌ها به مقابله با انقلابیون می‌پرداخت.قیام ۱۹ دی کاری‌ترین ضربه را بر پیکر این جریان زد. زیرا این جریان در تلاش بود امام، محور امت قرار نگیرد؛ نام امام بر زبان‌ها جاری نشود؛ امام میدان دار نگردد؛ امام مرجع نشود و اینکه اگر امام از ایران دور باشد بهتر است!یکی از مهم‌ترین اثرات و نتایج قیام ۱۹ دی این بود که جریان تحجر و مقدس‌مآبی که مردم را از سیاست پرهیز می‌داد و روحانیان سیاسی و شخصی امام را به انواع تهمت‌ها و دروغ‌ها متهم می‌ساخت، را رسوا کرد.

انقلابیون مذهبی که مدت‌ها قبل چشم انتظار چنین روزهایی بودند، فرصت‌ها را غنیمت شمردند و پیام خون شهیدان ۱۹ دی را به جای جای ایران رساندند. فضای غم آلود اما امید بخش ۱۹ دی، بغض‌های چندین ساله یاران و پیروان امام را در هم شکست و آنها را مجبور ساخت تا راهی برای بیرون رفتن از بحران‌ها بجویند.نقش علمایی که در استان‌های مختلف حضور داشتند، از این روزها به بعد حیاتی‌تر شده بود. در حقیقت، سیاست سرکوب رژیم در ۱۹ دی ۵۶ هم طلاب حوزه را برانگیخت و هم دانشگاه را به تحرک تازه واداشت و هم مردم متدین و علمای مبارز شهرستان‌ها را مسئول ساخت. برکت این قیام این بود که همه را متقاعد ساخت که باید به چاره اندیشی بپردازند. هیچ راهی بهتر از احیاء سنت اسلامی شیعه نبوده است. از شهدای ۱۹ دی ، هفتم و چهلم در سراسر کشور، پاس داشته شد. مراسم چهلم شهدای ۱۹ دی قم در تبریز به قیام مردم منجر شد که توسط رژیم به شدت سرکوب شد. مراسم چهلم شهدای قیام ۲۹ بهمن تبریز در یزد برگزار شد که باز توسط رژیم به شدت سرکوب شد. مراسم چهلم شهدای یزد در سایر شهرها همچنان ادامه یافت تا اینکه به نتیجه‌نهایی‌اش یعنی سقوط رژیم فاسد و مستبد محمدرضا پهلوی رسید. «استراتژی چهلم‌ها» که به بسیج عمومی و اتحاد مسلمانان کشور منجر شد،‌ ریشه در ۱۹ دی داشت.

پیام امام خمینی (ره)

امام خمینی در دوم بهمن به مناسبت قیام ۱۹ دی پیامی صادر کرد. ایشان در این پیام واقعه ۱۹ دی را ادامه قیام ۱۵ خرداد دانست و به حامیانش مژده پیروزی در برابر حکومت پهلوی داد و فرمود؛روسیاه باد رژیمی که علمای عظیم الشأن اسلام را با رژیم منحط خود و انقلاب خونین رسوای خود موافق معرفی می کند. رسوا باد رژیمی که از وحشت زدگی می خواهد با افترای به فقهای مذهب، ملت را اغفال کند. ملت ایران که پیشرو آن روحانیت است با انقلاب قلابی که به امر اجانب سودجو انجام گرفت سرسختانه مخالف است. ملت ایران اصلاحات ادعایی را که به بدبختی ملت و بازارسازی برای اجانب و ورشکستگی زراعت منتهی شد افساد و خرابکاری می داند. در کشوری که مردمش در این پنجاه سال حکومت جائرانه پهلوی روی آزادی ندیده اند، دم زدن از آزادی زنها مسخره و اغفال است. رژیمی که در مأموریت برای وطنش از جانب اجانب، سرلوحه خدمتش محو اسلام و احکام آن است و با تغییر تاریخ پر افتخار اسلام به تاریخ ستمکاران و روسیاهان تاریخ می خواهد اسم اسلام را محو کند، دم زدن از اسلام و قرآن کریم جز فریب و مضحکه عنوانی ندارد. باید این رژیم فاسدِ ارباب و نوکری بداند که وقت گذشته؛ و این تبلیغات تار عنکبوتی نمی تواند ملتی را که با کمال بیداری و هوشمندی بپاخاسته اغفال کند. خدای تعالی و اسلام عزیز پشتیبان ملت است(صحیفه امام؛ ج ۳، ص: ۳۱۴ - ۳۱۷).

بیانات رهبر معظم انقلاب

رهبر معظم انقلاب در طول سالیان متمادی در دیدار مردم قم و بزرگداشت حماسه ۱۹ دی نکات ارزشمندی ایراد فرمودند که به طور خلاصه مواردی از آن تقدیم خوانندگان عزیز می شود؛

۱.یقیناً آگاهی و بیداری و بصیرت مردم عزیز قم و پاسخی که آنها با همه‌ی وجود خودشان به حوزه‌ی علمیه و به مرجع تقلیدشان دادند، یک حادثه‌ی ماندگار در طول تاریخ است و خواهد ماند.
اگر ما حادثه‌ی نوزدهم دی را مبدأ تاریخ تحولات جدید دنیا بدانیم، شگفت‌آور نیست و سخنی به گزاف گفته نشده است. حوادث جامعه‌ی بشری و این عالم بزرگ، متأثر از قانون تأثیر متقابل است. حوادث بر روی هم تأثیر میگذارد و زنجیره‌ی حوادث تاریخی، وقایع بزرگ را به وجود می‌آورد. اگر اینجور تصویر کنیم صورت مسئله را، که حرکت مردم قم در روز نوزدهم دی در سال ۵۶ یک جرقه‌ای بود در فضای ظلمانیِ عجیبِ خفقانِ آن روز - که شرح اختناقی که آن روز در کشور وجود داشت و همه دنیای به‌اصطلاح طرفدار آزادی، پشتیبان آن خفقان بودند و از حکمرانان و سلطه‌گران مستبد و دیکتاتور با همه‌ی وجودشان دفاع میکردند، کتابهای زیادی لازم دارد - در یک چنین فضائی، این خونهای پاکی که در چهارمردان قم ریخته شد و حرکت عظیم مردم قم را در روز نوزدهم دی پدید آورد، جرقه‌ای بود که در حقیقت اصابت کرد به انبار و آذوقه‌ی ذخیره‌ی عظیم ایمانیِ این مردم، و ناگهان فضا را منقلب کرد.
اگر حادثه‌ی نوزده دی قم نمیبود، آن حوادث گوناگون شهرستانها و سلسله‌ی اربعین‌ها که مردم را به میدان مبارزه کشاند، به وجود نمی‌آمد. اگر آن تحولات و آن حوادث نبود، ۲۲ بهمن به وجود نمی‌آمد، انقلاب اسلامی به پیروزی نمیرسید. ۱۹.۱۰.۱۳۹۰

۲.قمی‌ها جلو بودند. در نوزده دی احساس تکلیف کردند و آمدند توی میدان. خوب، میدان هم میدان آسانی نبود - میدان سختی بود - مواجهه‌ی با گلوله بود، مواجهه‌ی با سرکوب خشن دستگاه پلیس و امنیت رژیم طاغوت بود، به کسی رحم نمیکردند؛ اما قمی‌ها آمدند داخل میدان. این بصیرت، این احساس تکلیف، این حضور در میدان، سیلی محکمی بود به دشمنان؛ همین بود که ناگهان پاسخش از تبریز بلند شد، از آن طرف در یزد بلند شد، از آن طرف در شهرهای دیگر بلند شد؛ لذا این حرکت عظیم که زمینه‌هایش را امام بزرگوار ما در طول چندین سال آماده کرده بود، به وجود آمد؛ این سیلی است. دشمن وقتی سیلی میخورَد، کینه به دل میگیرد و مقابله میکند. حالا ما که میخواهیم خودمان را ارزیابی کنیم، باید محاسبه کنیم. وقتی دشمن در مقابل ما بشدت دندان نشان میدهد، ما باید احساس کنیم که پس توانائی‌های ما بالاست؛ میتوانیم به این دشمن ضربه بزنیم.۱۹.۱۰.۱۳۸۹

۳.چرا میگوییم نوزدهم دی قم یک حادثه‌ی تحوّل‌آفرینِ تاریخی است؟ چون شروع و سرآغاز یک جهاد بزرگ است. از اینجا یک جهاد بزرگی در سراسر کشور آغاز شد که هدف این جهاد هم این بود که ایران عزیز را از هاضمه‌ی غرب بیرون بکشد؛ ایران را که زیر دست و پای فرهنگ مُعوج و غلط غربی و زیر تسلّط سیاسی و نظامی غربی له شده بود، بیرون بکشد، مستقلّش کند، هویّت تاریخی ایران را احیا کند. هویّت تاریخیِ ایران، ایرانِ اسلامی است؛ از اوّل بُروز اسلام تا امروز، شما کدام ملّتِ دیگر را سراغ دارید که در زمینه‌ی علوم مختلف، در زمینه‌ی فلسفه، در زمینه‌ی فقه، در زمینه‌ی علوم گوناگون، به قدر ایرانی‌ها به اسلام خدمت کرده باشند؟ مراجعه کنید به این کتاب عزیز و مغتنم خدمات [متقابل] اسلام و ایرانِ مرحوم شهید مطهّری. این هویّتِ اسلامی ایران گم شده بود؛ اگر کسی می‌آمد در خیابانهای تهران راه میرفت ــ حالا فقط تهران هم نه، خیلی از شهرهای دیگر؛ حتّی در یک جاهایی‌ از مشهد ما ــ احساس نمیکرد اینجا یک کشور اسلامی است، اینجا یک مردم مسلمانی زندگی میکنند؛ این‌جوری کرده بودند.
این جهادی که آغاز شد ــ که شعله‌ی اوّل آن جهاد در قم سر کشید ــ برای این بود که ایران را از آن وضع نجات بدهد؛ به هویّت اصلی خود، به هویّت واقعی خود، به هویّت تاریخی خود، به هویّت افتخارآمیز خود آن را برگرداند. البتّه ممکن است آن کسانی که آن روز در متن حادثه بودند، به اهمّیّت این کار توجّه نداشتند؛ احساس تکلیف کردند ــ که حالا عرض خواهم کرد ــ آمدند وسط میدان. شاید توجّه نداشتند ــ لااقل همه‌ی آنها توجّه نداشتند ــ که چه کار دارند میکنند؛ چه حرکت عظیمی را دارند رقم میزنند؛ آنها نمیدانستند امّا قضایای تاریخی را، حوادث تاریخی را اگر بخواهیم تعریف کنیم، باید با نگاه به گذشته و آینده‌ی‌ آن، تعریف کنیم. حادثه‌ی قم از چه به وجود آمد و چه دنباله‌هایی داشت؛ این اهمّیّت حادثه را و میزان و قدر و قیمت این قضیّه را نشان میدهد. خب، این واقعیّت حادثه‌ی نوزدهم دی سال ۵۶ قم است. https://farsi.khamenei.ir۱۹.۱۰.۱۴۰۱

منابع:

مرکز اسناد انقلاب اسلامی

حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۶۹.

نعیمی، «ارزیابی مقاله ایران استعمار سرخ و سیاه به عنوان عامل شتابزا در انقلاب اسلامی ایران»، ص۴

بهشتی‌سرشت، «جرقه انقلاب بررسی تحلیلی مقاله احمد رشیدی مطلق»، ص۱۴۷.

خبرگزاری تسنیم